Tại khu mỏ thủ công Rubaya, nép mình giữa những ngọn đồi xanh tươi ở phía đông Congo, hàng trăm người đàn ông đang ngày đêm làm việc để khai thác coltan – một loại khoáng sản thiết yếu cho sản xuất thiết bị điện tử hiện đại và công nghệ quốc phòng.
Khu vực phía đông Congo từ lâu đã chìm trong bạo lực giữa quân đội chính phủ và nhiều nhóm vũ trang khác nhau, bao gồm cả nhóm M23 được Rwanda hậu thuẫn. Sự tái nổi dậy gần đây của M23 đã làm leo thang xung đột, trầm trọng thêm cuộc khủng hoảng nhân đạo vốn đã nghiêm trọng tại đây.
Trong bối cảnh Hoa Kỳ đang nỗ lực thúc đẩy đàm phán hòa bình giữa Congo và Rwanda, Tổng Thống Hoa Kỳ Felix Tshisekedi của Congo đã tìm kiếm một thỏa thuận với chính quyền Tổng Thống Hoa Kỳ Donald Trump, đề nghị cho phép Hoa Kỳ tiếp cận khoáng sản để đổi lấy sự hỗ trợ của Mỹ trong việc dập tắt cuộc nổi dậy và tăng cường an ninh. Các nhà phân tích cho rằng khu mỏ Rubaya có thể nằm trong phạm vi thỏa thuận này.
Mặc dù rất giàu khoáng sản, bao gồm coltan, cobalt (Congo là nước sản xuất lớn nhất thế giới, nhưng 80% do công ty Trung Quốc kiểm soát) và vàng, hơn 70% người dân Congo vẫn phải sống với mức dưới 2,15 USD mỗi ngày.
Đối với những người thợ mỏ tại Rubaya, cuộc sống ít thay đổi dù bạo lực kéo dài hàng thập kỷ và quyền kiểm soát khu mỏ liên tục thay đổi giữa chính phủ và các nhóm phiến quân (hiện tại do M23 kiểm soát).
Anh Jean Baptiste Bigirimana, một thợ mỏ với 7 năm kinh nghiệm, chia sẻ: “Tôi kiếm được 40 USD một tháng, nhưng không đủ. Con cái cần quần áo, học hành và thức ăn. Khi chia số tiền ra để lo cho con, tôi nhận ra là không đủ.” Anh cũng cho biết không biết khoáng sản mình đào được cuối cùng sẽ đi về đâu.
Coltan là quặng chứa tantali và niobi – hai kim loại được coi là nguyên liệu thô quan trọng bởi Hoa Kỳ, Liên minh châu Âu, Trung Quốc và Nhật Bản. Tantali được dùng trong điện thoại di động, máy tính, thiết bị điện tử ô tô, động cơ máy bay, tên lửa và hệ thống GPS. Niobi dùng trong đường ống, tên lửa và động cơ phản lực.
Theo Cục Khảo sát Địa chất Hoa Kỳ, Congo sản xuất khoảng 40% coltan của thế giới vào năm 2023. Sắc lệnh hành pháp về Tình trạng Khẩn cấp Năng lượng do Tổng Thống Hoa Kỳ Donald Trump ban hành từng nhấn mạnh tầm quan trọng của các khoáng sản thiết yếu (bao gồm tantali và niobi) và kêu gọi đảm bảo khả năng tiếp cận của Hoa Kỳ cho “cuộc sống hiện đại và sự sẵn sàng của quân đội”.
Chuỗi cung ứng coltan toàn cầu được mô tả là “mờ ám”. Theo một báo cáo của Liên Hợp Quốc, kể từ khi chiếm Rubaya vào tháng 4 năm ngoái, nhóm M23 đã áp thuế lên hoạt động buôn bán và vận chuyển coltan hàng tháng, thu về ít nhất 800.000 USD mỗi tháng. Coltan sau đó được xuất khẩu sang Rwanda. Các chuyên gia cho biết ngay cả trước khi M23 nắm quyền kiểm soát, khoáng sản này cũng đã được bán sang Rwanda, chỉ khác là thông qua các trung gian Congo. Dữ liệu chính thức của Rwanda cho thấy xuất khẩu coltan của nước này đã tăng gấp đôi kể từ khi M23 kiểm soát khu mỏ Rubaya, theo tin từ AP.
Việc truy dấu coltan đến các nước phương Tây rất khó khăn. Chuyên gia Guillaume de Brier từ International Peace Information Service giải thích rằng coltan từ đông Congo được mua bởi các thương nhân (chủ yếu là người Lebanon hoặc Trung Quốc), bán cho các nhà xuất khẩu ở Rwanda. Từ đó, coltan được chuyển đến UAE hoặc Trung Quốc để tinh chế thành tantali và niobi, rồi bán cho các nước phương Tây dưới dạng kim loại từ UAE hoặc Trung Quốc.
Gần đây, hai công ty Hoa Kỳ đã có động thái đầu tư vào khu vực này. Nathan Trotter, một công ty Mỹ, đã ký thư bày tỏ ý định với Trinity Metals có trụ sở tại Rwanda. KoBold Metals, công ty dùng AI để thúc đẩy chuyển đổi năng lượng và được tỷ phú Bill Gates hậu thuẫn, cũng đạt thỏa thuận mua lại cổ phần của AVZ Minerals (Úc) tại mỏ lithium Manono ở Congo.
Tuy nhiên, các nhà phân tích cảnh báo rằng việc thực hiện một thỏa thuận khoáng sản ở đông Congo sẽ đối mặt với nhiều trở ngại, đặc biệt là khi các nhà đầu tư Hoa Kỳ đã gần như rời bỏ Congo trong hai thập kỷ qua. Viện nghiên cứu Chatham House nhận định việc chuyển từ một tuyên bố chung thành tiến bộ bền vững đòi hỏi phải giải quyết sự nghi ngờ sâu sắc giữa Rwanda và DRC (Congo), cũng như các vấn đề phức tạp về chính trị địa phương, an ninh khu vực và thiếu thốn cơ sở vật chất.
Nếu thỏa thuận bao gồm Rubaya, nơi mọi hoạt động khai thác hiện đều làm thủ công, các công ty Mỹ sẽ phải đối mặt với cả vấn đề an ninh và thiếu hạ tầng trầm trọng. Chuyên gia de Brier cho biết cần phải xây dựng lại toàn bộ hạ tầng, bắt đầu từ con số không, thậm chí cả đường sá.
Anh Bahati Moïse, một thương nhân mua bán coltan từ Rubaya, hy vọng rằng dù ai kiểm soát khu mỏ, những người thợ làm lụng vất vả để khai thác khoáng sản cuối cùng sẽ được coi trọng xứng đáng với giá trị của nguồn tài nguyên họ mang lại. Anh bày tỏ: “Cả đất nước, cả thế giới đều biết rằng điện thoại được làm từ coltan khai thác ở đây, nhưng hãy nhìn cuộc sống của chúng tôi. Chúng tôi không thể tiếp tục như thế này.”
