Theo Associated Press
Những tác phẩm điêu khắc đá từ Zimbabwe, khắc họa những hình ảnh đầy ám ảnh về thời kỳ thuộc địa Anh như bàn tay trắng che mắt người da đen, kẻ thực dân cười tươi cầm Kinh Thánh giẫm nát đầu người bản địa, hay những người đàn ông bị xiềng xích trong hầm mỏ và phụ nữ mang thai, sẽ là tâm điểm của một triển lãm sắp tới tại Đại học Oxford, Anh.
Triển lãm này nhằm mục đích “đặt vào bối cảnh” di sản của nhà thực dân Anh Cecil John Rhodes. Rhodes đã chinh phục nhiều vùng đất rộng lớn ở miền nam châu Phi cuối thế kỷ 19, làm giàu từ khai thác vàng, kim cương và chiếm đoạt đất đai của người dân địa phương. Mộ ông hiện vẫn nằm dưới một phiến đá trên đồi ở Zimbabwe.
Địa điểm tổ chức triển lãm, Oriel College của Oxford, mang tính biểu tượng sâu sắc. Bức tượng Rhodes vẫn đứng sừng sững tại đây bất chấp các cuộc biểu tình phản đối từ năm 2015. Rhodes, cựu sinh viên Oriel, đã để lại khoản tiền lớn cho trường và ảnh hưởng của ông vẫn còn qua học bổng dành cho sinh viên các nước nam châu Phi.
Đối với các nghệ nhân điêu khắc đá tại Trung tâm Nghệ thuật Chitungwiza gần thủ đô Harare của Zimbabwe, triển lãm không chỉ là cơ hội để khán giả phương Tây nhìn nhận một phần lịch sử đen tối. Đây còn là hy vọng để hồi sinh một loại hình nghệ thuật cổ xưa đang gặp khó khăn.
Điêu khắc đá, từng là một ngành nghề phát triển mạnh mẽ tại địa phương, đã suy thoái do những thách thức kinh tế và du lịch sụt giảm trong hai thập kỷ qua. “Điều này sẽ thúc đẩy kinh doanh. Người mua ở nước ngoài giờ đây sẽ thấy tác phẩm của chúng tôi và mua trực tiếp từ các nghệ sĩ,” nghệ nhân Wallace Mkanka chia sẻ. Tác phẩm của ông, khắc họa khuôn mặt người da đen bị che mắt, đã được chọn là một trong bốn tác phẩm xuất sắc nhất trong số 110 bài dự thi và sẽ được trưng bày tại Oxford.
Zimbabwe, có nghĩa là “Ngôi nhà đá”, lấy bản sắc từ tàn tích Đại Zimbabwe, một thành phố thời kỳ đồ sắt rộng lớn được xây dựng bằng những phiến đá cắt chính xác và xếp chồng lên nhau mà không cần vữa. Đây là Di sản Thế giới được UNESCO công nhận.
Đất nước châu Phi này từ lâu đã sử dụng điêu khắc đá như một hình thức kể chuyện, lưu giữ lịch sử. Nghề thủ công này đã tồn tại qua gần một thế kỷ cai trị của thực dân, những người tìm cách xóa bỏ truyền thống, tôn giáo và các hình thức nghệ thuật địa phương.
Thay vào đó, nó lại phát triển mạnh mẽ trên trường quốc tế. Hàng nghìn tác phẩm đã bị cướp bóc từ châu Phi, một số sau này trở thành chủ đề của các chiến dịch đòi hồi hương. Số khác được du khách và nhà sưu tập săn đón. Một bộ sưu tập cố định gồm 20 tác phẩm điêu khắc đá Zimbabwe được trưng bày trong một đường hầm dành cho người đi bộ tại Sân bay Quốc tế Hartsfield-Jackson Atlanta, một trong những sân bay bận rộn nhất thế giới.
Vào thời kỳ đỉnh cao sau khi giành độc lập, ngành điêu khắc đá của Zimbabwe phát triển rực rỡ, với những người nông dân da trắng địa phương mua tác phẩm để trang trí nhà cửa và tạo điều kiện cho việc bán hàng quốc tế. “Khách hàng ở khắp mọi nơi. Họ trả tiền trước, và tôi luôn có một hàng dài khách chờ đợi,” Tafadzwa Tandi, một nghệ nhân 45 tuổi có tác phẩm sẽ xuất hiện tại triển lãm Oxford, nhớ lại.
Tuy nhiên, ngành này đã gặp khó khăn trong hai thập kỷ qua. Hình ảnh toàn cầu của Zimbabwe bị ảnh hưởng sau các cuộc cải cách ruộng đất gây tranh cãi hơn 20 năm trước, khiến hơn 4.000 nông dân da trắng phải di dời để phân phối lại đất cho khoảng 300.000 gia đình da đen. Cố lãnh đạo Robert Mugabe đã bảo vệ các cải cách này là cần thiết để giải quyết bất bình đẳng thời thuộc địa, nhưng chúng đã gây ra những hậu quả kinh tế không lường trước.
“Nhiều khách hàng của chúng tôi là bạn bè của những người nông dân đó. Vấn đề bắt nguồn từ đó,” Tendai Gwaravaza, chủ tịch Trung tâm Nghệ thuật Chitungwiza, nói.
Tại trung tâm, tiếng máy mài đá vang vọng khi các nghệ nhân làm việc. Hàng trăm tác phẩm đã hoàn thành, từ những bức chạm khắc nhỏ đến tượng kích thước thật, đang chờ người mua. “Giải pháp duy nhất bây giờ là tự mình tìm đến thị trường. Nếu chúng tôi không làm, sẽ không ai làm cả,” Gwaravaza nói.
Ông cho rằng triển lãm ở Oxford đại diện cho một cơ hội tiếp cận quý giá.
Triển lãm là ý tưởng của Hiệp hội Nghệ thuật Oxford Zimbabwe, được thành lập nhằm hưởng ứng chiến dịch “Rhodes Must Fall” trong các cuộc biểu tình Black Lives Matter ở Mỹ.
Nhóm này, bao gồm các nghệ sĩ Zimbabwe, một cựu sinh viên Oxford và một giáo sư lịch sử châu Phi, ban đầu hình dung một dự án lớn hơn mang tên “Oxford và Rhodes: Quá khứ, Hiện tại và Tương lai”. Dự án bao gồm việc đặt tượng Rhodes trong lồng kính, lắp đặt 100 bức tượng đồng kích thước thật của các chiến binh giải phóng châu Phi và tạo ra một tác phẩm điêu khắc hợp tác sử dụng vật liệu tái chế để đại diện cho tương lai.
Tuy nhiên, dự án ước tính cần 200.000 bảng Anh, vượt xa nguồn lực sẵn có. Cuối cùng, Oriel College đã tài trợ 10.000 bảng Anh cho một triển lãm quy mô nhỏ hơn.
“Tôi vẫn hy vọng một ngày nào đó điều đó có thể xảy ra, nhưng hiện tại chúng tôi chấp nhận một khởi đầu rất nhỏ để làm điều gì đó,” Richard Pantlin, cựu sinh viên Oxford và đồng sáng lập OZAP, cho biết.
Theo Associated Press
