Giữa lúc lính cứu hỏa đang vật lộn dập tắt đám cháy lớn đe dọa khu trung tâm lịch sử ở Paramaribo, Suriname hồi tháng 4 vừa qua, một nhóm tình nguyện viên lại đang âm thầm thực hiện một nhiệm vụ quan trọng khác ngay tại Giáo đường Do Thái Neveh Shalom gần đó: số hóa hàng ngàn tài liệu lưu trữ để bảo tồn lịch sử của cộng đồng Do Thái đã sinh sống tại thủ đô Suriname từ những năm 1700.
May mắn là đám cháy đã được khống chế trước khi lan tới giáo đường. Tuy nhiên, sự cố này là lời nhắc nhở rõ ràng về sự mong manh của kho lưu trữ khổng lồ gồm 100.000 tài liệu lịch sử. Chúng đã nằm trong các tủ hồ sơ hàng thập kỷ, đối mặt với những mối đe dọa thường trực từ khí hậu nhiệt đới ẩm ướt, côn trùng và sự bào mòn của thời gian. Dự án bảo tồn này vì thế càng trở nên cấp thiết.
Chiến dịch số hóa các giấy tờ khai sinh, hợp đồng mua bán đất và thư từ này được dẫn dắt bởi Rosa de Jong, một học giả người Hà Lan. Cô từng sử dụng kho lưu trữ này cho luận án tiến sĩ của mình về cách người Do Thái tị nạn chạy trốn khỏi thảm họa Thế chiến II đến vùng Caribbean, bao gồm cả quốc gia nhỏ bé Suriname ở Nam Mỹ.
Rosa chia sẻ, cô cảm thấy có nghĩa vụ phải bảo tồn quá khứ mà cô đang dựa vào để xây dựng sự nghiệp. Sau khi hoàn thành nghiên cứu tại Đại học Amsterdam năm ngoái, cô đã tìm cách quay lại Suriname để bảo vệ những hồ sơ quý giá này. Cô tự gây quỹ để mua sắm máy ảnh, ổ cứng và chi phí đi lại, rồi trở lại Paramaribo với mục tiêu quét chất lượng cao hàng trăm tập tài liệu.
Kết quả của dự án là hơn 600 gigabyte dữ liệu, được lưu trữ trên nhiều ổ cứng. Một bản sao sẽ được tặng cho Cục Lưu trữ Quốc gia Suriname để bổ sung vào bộ sưu tập kỹ thuật số của họ.
Những tài liệu này cho thấy Suriname từng là một trung tâm quan trọng của đời sống Do Thái ở châu Mỹ. Khi người Anh chiếm đóng vùng này, họ đã trao quyền tự trị chính trị và tôn giáo cho người Do Thái khi họ lần đầu đến Suriname vào năm 1639 để quản lý các đồn điền thuốc lá và mía đường. Khi người Hà Lan nắm quyền kiểm soát thuộc địa, họ vẫn duy trì chính sách này. Vì vậy, khi người Do Thái bị buộc phải rời bỏ những nơi khác ở châu Mỹ, họ thường tìm đến Suriname.
Đêm Giáng sinh năm 1942, hơn 100 người tị nạn Do Thái gốc Hà Lan, chạy trốn khỏi thảm họa Holocaust, đã đặt chân đến Paramaribo. Bà Liny Pajgin Yollick, khi đó 18 tuổi, là một trong số họ. Trong một dự án lịch sử truyền miệng cho Bảo tàng Tưởng niệm Holocaust Hoa Kỳ, bà kể lại cảm giác nhẹ nhõm khi đến Suriname và nghe thấy một bài hát quen thuộc.
“Tôi nhớ lúc đó là buổi sáng và họ đã cử Quốc ca Hà Lan cho chúng tôi khi chúng tôi đến, và mọi người đều khóc. Chúng tôi rất xúc động khi nghe bài hát đó vì nhiều người trong chúng tôi chưa bao giờ nghĩ rằng mình sẽ được nghe lại nó,” bà kể.
Khi Hà Lan được giải phóng khỏi sự chiếm đóng của Đức Quốc xã ba năm sau đó, tạp chí Teroenga, ấn phẩm dành cho cộng đồng Do Thái ở Suriname, đã đăng trang nhất với tiêu đề “Bevrijding” (“Giải phóng”). Kho lưu trữ tại Neveh Shalom hiện còn lưu giữ mọi số báo của Teroenga.
Một nhân vật chủ chốt trong dự án bảo tồn của Rosa de Jong là bà Lilly Duijm, 78 tuổi. Bà đã phụ trách các tập tài liệu lưu trữ của giáo đường trong hơn hai thập kỷ. Sinh ra ở Suriname, bà chuyển đến Hà Lan năm 14 tuổi và sau đó trở thành y tá. Nhưng bà đã trở về quê hương năm 1973, ngay trước khi Suriname giành độc lập, và bốn người con của bà lớn lên ở Paramaribo.
Hơn ai hết, bà hiểu rõ kho lưu trữ này quý giá đến mức nào. “Tôi đã nói với cộng đồng, chừng nào kho lưu trữ này còn ở đây, tôi sẽ chưa chết. Dù tôi có sống đến 200 tuổi đi chăng nữa,” bà nghẹn ngào chia sẻ với AP. “Đây là nơi lưu giữ lịch sử của dân tộc tôi.”
Theo nguồn tin ABC News ngày 11/05/2025.
